Sandhi and Sandhi Viched Notes, Part 1 – Swar Sandhi Explained

Sandhi Viched Notes Part 1 - Swar Sandhi Explained with Examples

संधि किसे कहते हैं?

दो या दो से अधिक निकटवर्ती वर्णों की ध्वनियों के मेल से होने वाली परिवर्तन को संधि कहते हैं|

संधि विच्छेद किसे कहते हैं?

शब्दों को अलग-अलग करके उनकी वास्तविक स्थिति में लाना संधि विच्छेद कहलाता है|

संधि को तीन भेज दो में बांटा गया है – 

  1. स्वर संधि
  2. व्यंजन संधि
  3. विसर्ग संधि

स्वर संधि (Swar Sandhi)

स्वर संधि की परिभाषा (Definition)

स्वर संधि: जब दो स्वर वर्णों का आपस में मेल होता है और उनके उच्चारण तथा लेखन में परिवर्तन (विकार) होता है, तो उसे स्वर संधि कहते हैं।

सरल शब्दों में: स्वर के बाद स्वर आने पर जो विकार उत्पन्न होता है, उसे स्वर संधि कहते हैं।

उदाहरण:

  • परम + अणु = परमाणु
  • देव + आलय = देवालय
  • विद्या + आलय = विद्यालय

स्वर संधि के पाँच भेद (Types)

स्वर संधि के पाँच मुख्य भेद होते हैं:

  1. दीर्घ संधि (Deergh Sandhi)
  2. गुण संधि (Gun Sandhi)
  3. वृद्धि संधि (Vriddhi Sandhi)
  4. यण संधि (Yan Sandhi)
  5. अयादि संधि (Ayadi Sandhi)

1. दीर्घ संधि (Deergh Sandhi)

परिभाषा:

जब दो सवर्ण (समान) ह्रस्व या दीर्घ स्वर आपस में मिलते हैं, तो दोनों के स्थान पर एक दीर्घ स्वर बन जाता है। इसे दीर्घ संधि कहते हैं।

नियम (Rules):

पहला स्वर+दूसरा स्वर=परिणाम
+=
+=
+=
+=
+=
+=
+=
+=
+=
+=
+=
+=

दीर्घ संधि के उदाहरण:

अ + अ = आ के उदाहरण:

  1. धर्म + अर्थ = धर्मार्थ
  2. परम + अर्थ = परमार्थ
  3. शास्त्र + अर्थ = शास्त्रार्थ
  4. परम + अणु = परमाणु
  5. सत्य + अर्थ = सत्यार्थ
  6. शरण + अर्थी = शरणार्थी
  7. वेद + अंत = वेदांत
  8. सूर्य + अस्त = सूर्यास्त
  9. चर + अचर = चराचर
  10. मत + अनुसार = मतानुसार
  11. भाव + अर्थ = भावार्थ
  12. स्व + अर्थ = स्वार्थ
  13. राम + अवतार = रामावतार
  14. शस्त्र + अस्त्र = शस्त्रास्त्र
  15. देव + अर्चन = देवार्चन
  16. निम्न + अंकित = निम्नांकित
  17. स्व + अधीन = स्वाधीन
  18. धर्म + अधर्म = धर्माधर्म
  19. सत्य + असत्य = सत्यासत्य
  20. अन्य + अर्थ = अन्यार्थ

अ + आ = आ के उदाहरण:

  1. देव + आलय = देवालय
  2. हिम + आलय = हिमालय
  3. धर्म + आत्मा = धर्मात्मा
  4. पुस्तक + आलय = पुस्तकालय
  5. विस्मय + आदि = विस्मयादि
  6. प्राण + आयाम = प्राणायाम
  7. देव + आगम = देवागम
  8. नित्य + आनंद = नित्यानंद
  9. रत्न + आकर = रत्नाकर
  10. नव + आगत = नवागत
  11. शिव + आलय = शिवालय
  12. छात्र + आलय = छात्रालय
  13. सत्य + आग्रह = सत्याग्रह
  14. सचिव + आलय = सचिवालय
  15. नील + आकाश = नीलाकाश
  16. गज + आनन = गजानन
  17. भोजन + आलय = भोजनालय
  18. जल + आशय = जलाशय
  19. संग्रह + आलय = संग्रहालय
  20. वार्ता + आलाप = वार्तालाप

आ + अ = आ के उदाहरण:

  1. रेखा + अंश = रेखांश
  2. विद्या + अभ्यास = विद्याभ्यास
  3. विद्या + अर्थी = विद्यार्थी
  4. सीमा + अंत = सीमांत
  5. सीता + अर्थ = सीतार्थ
  6. परा + अस्त = परास्त
  7. परीक्षा + अर्थी = परीक्षार्थी
  8. यथा + अर्थ = यथार्थ
  9. सीमा + अंकित = सीमांकित
  10. दीक्षा + अंत = दीक्षांत
  11. शिक्षा + अर्थी = शिक्षार्थी
  12. सभा + अध्यक्ष = सभाध्यक्ष
  13. सत्य + अन्वेषी = सत्यान्वेषी
  14. कृपा + आकांक्षी = कृपाकांक्षी
  15. अनाथ + आलय = अनाथालय
  16. सीमा + अंत = सीमांत
  17. महा + अर्थ = महार्थ
  18. साहित्य + आचार्य = साहित्याचार्य
  19. प्राण + आधार = प्राणाधार
  20. लेखा + अधिकारी = लेखाधिकारी

आ + आ = आ के उदाहरण:

  1. महा + आत्मा = महात्मा
  2. विद्या + आलय = विद्यालय
  3. वार्ता + आलाप = वार्तालाप
  4. दया + आनंद = दयानंद
  5. दिवा + आकर = दिवाकर
  6. कृपा + आलु = कृपालु
  7. कारा + आवास = कारावास
  8. महा + आशय = महाशय
  9. श्रद्धा + आनंद = श्रद्धानंद
  10. श्रद्धा + आलु = श्रद्धालु

इ + इ = ई के उदाहरण:

  1. कवि + इंद्र = कवींद्र
  2. गिरि + इंद्र = गिरींद्र
  3. रवि + इंद्र = रवींद्र
  4. अति + इव = अतीव
  5. मुनि + इंद्र = मुनींद्र
  6. कपि + इंद्र = कपींद्र
  7. अभि + इष्ट = अभीष्ट
  8. शशि + इंद्र = शशींद्र
  9. हरि + इंद्र = हरींद्र
  10. अति + इन्द्रिय = अतीन्द्रिय

इ + ई = ई के उदाहरण:

  1. कवि + ईश्वर = कवीश्वर
  2. फणि + ईश्वर = फणीश्वर
  3. कवि + ईश = कवीश
  4. कपि + ईश = कपीश
  5. परि + ईक्षा = परीक्षा
  6. गिरि + ईश = गिरीश
  7. मुनि + ईश्वर = मुनीश्वर
  8. हरि + ईश = हरीश
  9. रवि + ईश = रवीश
  10. प्रति + ईक्षा = प्रतीक्षा

ई + इ = ई के उदाहरण:

  1. अवनी + इंद्र = अवनींद्र
  2. देवी + इच्छा = देवीच्छा
  3. नदी + इंद्र = नदींद्र
  4. नारी + इंद्र = नारींद्र
  5. मही + इंद्र = महींद्र
  6. शची + इंद्र = शचींद्र
  7. नारी + इच्छा = नारीच्छा
  8. पत्नी + इच्छा = पत्नीच्छा

ई + ई = ई के उदाहरण:

  1. मही + ईश = महीश
  2. योगी + ईश्वर = योगीश्वर
  3. रजनी + ईश = रजनीश
  4. जानकी + ईश = जानकीश
  5. नारी + ईश्वर = नारीश्वर
  6. नदी + ईश = नदीश
  7. सती + ईश = सतीश
  8. श्री + ईश = श्रीश

उ + उ = ऊ के उदाहरण:

  1. गुरु + उपदेश = गुरूपदेश
  2. सु + उक्ति = सूक्ति
  3. लघु + उत्तर = लघूत्तर
  4. भानु + उदय = भानूदय
  5. अनु + उदित = अनूदित
  6. विधु + उदय = विधूदय
  7. बहु + उद्देशीय = बहूद्देशीय
  8. लघु + उपदेश = लघूपदेश

उ + ऊ = ऊ के उदाहरण:

  1. सिंधु + ऊर्मि = सिंधूर्मि
  2. लघु + ऊर्मि = लघूर्मि
  3. साधु + ऊर्जा = साधूर्जा

ऊ + उ = ऊ के उदाहरण:

  1. वधू + उत्सव = वधूत्सव
  2. भू + उद्धार = भूद्धार
  3. भू + उत्सर्ग = भूत्सर्ग

ऊ + ऊ = ऊ के उदाहरण:

  1. वधू + ऊर्मि = वधूर्मि
  2. भू + ऊर्ध्व = भूर्ध्व

अतिरिक्त दीर्घ संधि के उदाहरण:

  1. जन्म + अन्तर = जन्मान्तर
  2. जन + आश्रय = जनाश्रय
  3. तथा + आगत = तथागत
  4. तथा + अपि = तथापि
  5. दर्शन + अर्थ = दर्शनार्थ
  6. देव + आगमन = देवागमन
  7. दूत + आवास = दूतावास
  8. देश + अटन = देशाटन
  9. दीप + अवली = दीपावली
  10. द्रोण + आचार्य = द्रोणाचार्य
  11. वज्र + आघात = वज्राघात
  12. वज्र + आयुध = वज्रायुध
  13. विचार + अधीन = विचाराधीन
  14. विकल + अंग = विकलांग
  15. वीर + अंगना = वीरांगना
  16. वेद + अंत = वेदान्त
  17. वेद + अध्ययन = वेदाध्ययन
  18. वस्त्र + आलय = वस्त्रालय
  19. शक + अरि = शकारि
  20. शत + अब्दी = शताब्दी
  21. शब्द + अलंकार = शब्दालंकार
  22. शास्त्र + अनुसार = शास्त्रानुसार
  23. दंडक + अरण्य = दंडकारण्य
  24. दक्षिण + अयन = दक्षिणायन
  25. दश + आनन = दशानन
  26. दानव + अरि = दानवारि
  27. दास + अनुदास = दासानुदास
  28. दिन + अंक = दिनांक

2. गुण संधि (Gun Sandhi)

परिभाषा:

जब अ या आ के बाद इ, ई, उ, ऊ या ऋ आए, तो निम्नलिखित परिवर्तन होते हैं:

  • अ/आ + इ/ई =
  • अ/आ + उ/ऊ =
  • अ/आ + ऋ = अर्

नियम (Rules):

पहला स्वर+दूसरा स्वर=परिणाम
अ/आ+इ/ई=
अ/आ+उ/ऊ=
अ/आ+=अर्

गुण संधि के 150+ उदाहरण:

अ + इ = ए के उदाहरण:

  1. नर + इंद्र = नरेंद्र
  2. देव + इंद्र = देवेंद्र
  3. सुर + इंद्र = सुरेंद्र
  4. गज + इंद्र = गजेंद्र
  5. धर्म + इंद्र = धर्मेंद्र
  6. सत्य + इंद्र = सत्येंद्र
  7. नग + इंद्र = नगेंद्र
  8. पूर्ण + इंद्र = पूर्णेंद्र
  9. वीर + इंद्र = वीरेंद्र
  10. भारत + इंदु = भारतेंदु
  11. योग + इंद्र = योगेंद्र
  12. स्व + इच्छा = स्वेच्छा
  13. जित + इंद्रिय = जितेंद्रिय
  14. खग + इंद्र = खगेंद्र
  15. भुजग + इंद्र = भुजगेंद्र

अ + ई = ए के उदाहरण:

  1. गण + ईश = गणेश
  2. राम + ईश्वर = रामेश्वर
  3. नर + ईश = नरेश
  4. योग + ईश = योगेश
  5. लोक + ईश = लोकेश
  6. परम + ईश्वर = परमेश्वर
  7. सुर + ईश = सुरेश
  8. सोम + ईश = सोमेश
  9. देव + ईश्वर = देवेश्वर
  10. दिन + ईश = दिनेश
  11. कमल + ईश = कमलेश
  12. नाग + ईश = नागेश
  13. तारक + ईश = तारकेश
  14. लंक + ईश्वर = लंकेश्वर
  15. भूत + ईश = भूतेश

आ + इ = ए के उदाहरण:

  1. महा + इंद्र = महेंद्र
  2. यथा + इष्ट = यथेष्ट
  3. रमा + इंद्र = रमेंद्र
  4. राजा + इंद्र = राजेंद्र
  5. गंगा + इंद्र = गंगेंद्र

आ + ई = ए के उदाहरण:

  1. महा + ईश = महेश
  2. रमा + ईश = रमेश
  3. राजा + ईश = राजेश
  4. महा + ईश्वर = महेश्वर
  5. राका + ईश = राकेश
  6. उमा + ईश = उमेश
  7. गंगा + ईश = गंगेश

अ + उ = ओ के उदाहरण:

  1. नर + उत्तम = नरोत्तम
  2. चंद्र + उदय = चंद्रोदय
  3. पर + उपकार = परोपकार
  4. वीर + उचित = वीरोचित
  5. पुरुष + उत्तम = पुरुषोत्तम
  6. मद + उन्मत = मदोन्मत
  7. भाग्य + उदय = भाग्योदय
  8. देव + उत्सव = देवोत्सव
  9. सूर्य + उदय = सूर्योदय
  10. सर्व + उदय = सर्वोदय
  11. लोक + उक्ति = लोकोक्ति
  12. हित + उपदेश = हितोपदेश
  13. उत्तर + उत्तर = उत्तरोत्तर
  14. अछूत + उद्धार = अछूतोद्धार
  15. प्रश्न + उत्तर = प्रश्नोत्तर
  16. सर्व + उत्तम = सर्वोत्तम
  17. वन + उत्सव = वनोत्सव
  18. जन्म + उत्सव = जन्मोत्सव

अ + ऊ = ओ के उदाहरण:

  1. सागर + ऊर्मि = सागरोर्मि
  2. समुद्र + ऊर्मि = समुद्रोर्मि
  3. नव + ऊढ़ा = नवोढ़ा
  4. जल + ऊर्मि = जलोर्मि

आ + उ = ओ के उदाहरण:

  1. महा + उदय = महोदय
  2. गंगा + उदक = गंगोदक
  3. महा + उत्सव = महोत्सव
  4. महा + उदधि = महोदधि
  5. यमुना + उदक = यमुनोदक

आ + ऊ = ओ के उदाहरण:

  1. गंगा + ऊर्मि = गंगोर्मि
  2. रंभा + ऊरु = रंभोरु

अ + ऋ = अर् के उदाहरण:

  1. देव + ऋषि = देवर्षि
  2. ब्रह्म + ऋषि = ब्रह्मर्षि
  3. सप्त + ऋषि = सप्तर्षि
  4. वसंत + ऋतु = वसंतर्तु

आ + ऋ = अर् के उदाहरण:

  1. महा + ऋषि = महर्षि
  2. राजा + ऋषि = राजर्षि
  3. ब्रह्मा + ऋषि = ब्रह्मर्षि

अतिरिक्त गुण संधि के उदाहरण:

  1. ज्ञान + ईश = ज्ञानेश
  2. ज्ञान + ईश्वर = ज्ञानेश्वर
  3. ज्ञान + इन्द्रिय = ज्ञानेन्द्रिय
  4. खग + ईश्वर = खगेश्वर
  5. खग + ईश = खगेश
  6. गज + इन्द्र = गजेन्द्र
  7. ग्राम + उद्धार = ग्रामोद्धार
  8. ग्राम + उद्योग = ग्रामोद्योग
  9. शिव + इंद्र = शिवेंद्र
  10. शुभ + इच्छा = शुभेच्छा
  11. षोड्श + उपचार = षोड्शोपचार
  12. सर्व + उच्च = सर्वोच्च
  13. समुद्र + ऊर्मि = समुद्रोर्मि
  14. सर्व + उत्तम = सर्वोत्तम
  15. सर्व + ईश्वर = सर्वेश्वर
  16. चिन्ता + उन्मुक्त = चिन्तोन्मुक्त
  17. जल + ऊर्मि = जलोर्मि
  18. झण्डा + उत्तोलन = झण्डोत्तोलन
  19. तारक + ईश्वर = तारकेश्वर
  20. तप + ईश्वर = तपेश्वर
  21. लोक + उत्तर = लोकोत्तर
  22. वसंत + उत्सव = वसंतोत्सव
  23. वाम + ईश्वर = वामेश्वर
  24. विद्या + उपार्जन = विद्योपार्जन
  25. विकाश + उन्मुख = विकासोन्मुख
  26. विजय + इच्छा = विजयेच्छा
  27. विचार + उचित = विचारोचित
  28. थाना + ईश्वर = थानेश्वर
  29. देव + उत्थान = देवोत्थान
  30. धर्म + उपदेश = धर्मोपदेश
  31. धन + ईश = धनेश
  32. राघव + इन्द्र = राघवेन्द्र
  33. राम + ईश्वर = रामेश्वर
  34. रावण + ईश्वर = रावणेश्वर
  35. लंबा + उदर = लंबोदर
  36. लंका + ईश्वर = लंकेश्वर
  37. धारा + ऊष्ण = धारोष्ण
  38. धीर + उदात्त = धीरोदात्त
  39. धीर + उद्धत = धीरोद्धत
  40. ध्वज + उत्तोलन = ध्वजोत्तोलन
  41. नाग + इंद्र = नागेंद्र
  42. नदी + ईश = नदीश
  43. नव + उदय = नवोदय
  44. नील + उत्पल = नीलोत्पल
  45. मरण + उपरांत = मरणोपरांत
  46. महा + उपदेश = महोपदेश
  47. मृग + इन्द्र = मृगेन्द्र
  48. यथा + उचित = यथोचित
  49. यज्ञ + उपवीत = यज्ञोपवीत
  50. योग + इन्द्र = योगेन्द्र
  51. नक्षत्र + ईश = नक्षत्रेश
  52. पद + उन्नति = पदोन्नति
  53. पर + उपकार = परोपकार
  54. पश्चिम + उत्तर = पश्चिमोत्तर
  55. पूर्व + उदय = पूर्वोदय
  56. प्र + उत्साहन = प्रोत्साहन
  57. पुष्प + उद्ध्यान = पुष्पोद्ध्यान
  58. प्राण + ईश्वर = प्राणेश्वर
  59. भुवन + ईश्वर = भुवनेश्वर
  60. भूप + ईश = भूपेश
  61. भूत + ईश = भूतेश
  62. भूत + ईश्वर = भूतेश्वर
  63. मद + उन्मत्त = मदोन्मत्त
  64. मदन + उत्सव = मदनोत्सव
  65. महा + उत्सव = महोत्सव
  66. महा + इन्द्र = महेन्द्र
  67. फल + इच्छा = फलेच्छा
  68. फल + उदय = फलोदय
  69. फेन + उज्जवल = फेनोज्ज्वल
  70. बाल + इन्द्र = बालेन्द्र
  71. ब्रज + ईश = ब्रजेश
  72. भव + ईश = भवेश

3. वृद्धि संधि (Vriddhi Sandhi)

परिभाषा:

जब अ या आ के बाद ए, ऐ, ओ या औ आए, तो निम्नलिखित परिवर्तन होते हैं:

  • अ/आ + ए/ऐ =
  • अ/आ + ओ/औ =

नियम (Rules):

पहला स्वर+दूसरा स्वर=परिणाम
अ/आ+=
अ/आ+=
अ/आ+=
अ/आ+=

वृद्धि संधि के 100+ उदाहरण:

अ + ए = ऐ के उदाहरण:

  1. एक + एक = एकैक
  2. लोक + एषण = लोकैषण
  3. मत + एक = मतैक
  4. वेद + एषणा = वेदैषणा

अ + ऐ = ऐ के उदाहरण:

  1. मत + ऐक्य = मतैक्य
  2. राज + ऐश्वर्य = राजैश्वर्य
  3. परम + ऐश्वर्य = परमैश्वर्य
  4. धन + ऐश्वर्य = धनैश्वर्य

आ + ए = ऐ के उदाहरण:

  1. तथा + एव = तथैव
  2. सदा + एव = सदैव
  3. यथा + एव = यथैव
  4. वसुधा + एव = वसुधैव

आ + ऐ = ऐ के उदाहरण:

  1. महा + ऐश्वर्य = महैश्वर्य
  2. राजा + ऐश्वर्य = राजैश्वर्य
  3. विद्या + ऐश्वर्य = विद्यैश्वर्य
  4. गंगा + ऐश्वर्य = गंगैश्वर्य

अ + ओ = औ के उदाहरण:

  1. जल + ओघ = जलौघ
  2. दंत + ओष्ठ = दंतौष्ठ
  3. अधर + ओष्ठ = अधरौष्ठ
  4. परम + ओज = परमौज
  5. वन + ओषधि = वनौषधि
  6. जल + ओध = जलौध

आ + ओ = औ के उदाहरण:

  1. महा + ओज = महौज
  2. महा + ओघ = महौघ
  3. महा + ओजस्वी = महौजस्वी
  4. महा + ओदन = महौदन
  5. गंगा + ओघ = गंगौघ

अ + औ = औ के उदाहरण:

  1. परम + औषध = परमौषध
  2. वन + औषध = वनौषध
  3. अत्यंत + औदार्य = अत्यंतौदार्य
  4. वीर + औदार्य = वीरौदार्य
  5. जल + औध = जलौध
  6. परम + औदार्य = परमौदार्य
  7. धन + औषध = धनौषध
  8. परम + औजस्वी = परमौजस्वी
  9. सुन्दर + ओदन = सुन्दरौदन

आ + औ = औ के उदाहरण:

  1. महा + औदार्य = महौदार्य
  2. महा + औषध = महौषध
  3. महा + औषधि = महौषधि
  4. राजा + औदार्य = राजौदार्य

अतिरिक्त वृद्धि संधि के उदाहरण:

  1. हित + ऐषी = हितैषी
  2. अद्य + एव = अद्यैव
  3. गृह + औत्सुक्य = गृहौत्सुक्य
  4. बिम्ब + ओष्ठ = बिम्बौष्ठ
  5. टिक + ऐत = टिकैत
  6. वध + ऐश्वर्य = वधैश्वर्य
  7. अधर + ओष्ठ = अधरौष्ठ
  8. नव + ऐश्वर्य = नवैश्वर्य
  9. प्र + ऐषणा = प्रैषणा
  10. एक + एक = एकैक
  11. देव + एषणा = देवैषणा
  12. भव + एषणा = भवैषणा
  13. वन + एषणा = वनैषणा
  14. मन + एषणा = मनैषणा
  15. जन + एषणा = जनैषणा
  16. धन + एषणा = धनैषणा
  17. अर्थ + एषणा = अर्थैषणा
  18. काम + एषणा = कामैषणा
  19. पुत्र + एषणा = पुत्रैषणा
  20. वित्त + एषणा = वित्तैषणा
  21. शक्ति + एषणा = शक्तैषणा
  22. भूमि + एषणा = भूमैषणा
  23. गृह + एषणा = गृहैषणा
  24. राज्य + एषणा = राज्यैषणा
  25. यश + एषणा = यशैषणा
  26. कीर्ति + एषणा = कीर्तैषणा
  27. स्वर्ग + एषणा = स्वर्गैषणा
  28. मोक्ष + एषणा = मोक्षैषणा
  29. ज्ञान + एषणा = ज्ञानैषणा
  30. विद्या + एषणा = विद्यैषणा
  31. सुख + एषणा = सुखैषणा
  32. लाभ + एषणा = लाभैषणा
  33. प्रभु + ऐश्वर्य = प्रभैश्वर्य
  34. भोग + ऐश्वर्य = भोगैश्वर्य
  35. योग + ऐश्वर्य = योगैश्वर्य
  36. भाग्य + ऐश्वर्य = भाग्यैश्वर्य
  37. सत्य + ऐश्वर्य = सत्यैश्वर्य
  38. धर्म + ऐश्वर्य = धर्मैश्वर्य
  39. अर्थ + ऐश्वर्य = अर्थैश्वर्य
  40. काम + ऐश्वर्य = कामैश्वर्य
  41. मोक्ष + ऐश्वर्य = मोक्षैश्वर्य
  42. त्याग + ऐश्वर्य = त्यागैश्वर्य
  43. भक्ति + ऐश्वर्य = भक्तैश्वर्य
  44. शक्ति + ऐश्वर्य = शक्तैश्वर्य
  45. युक्ति + ऐश्वर्य = युक्तैश्वर्य
  46. मुक्ति + ऐश्वर्य = मुक्तैश्वर्य
  47. सिद्धि + ऐश्वर्य = सिद्धैश्वर्य
  48. बुद्धि + ऐश्वर्य = बुद्धैश्वर्य
  49. वृद्धि + ऐश्वर्य = वृद्धैश्वर्य
  50. ऋद्धि + ऐश्वर्य = ऋद्धैश्वर्य
  51. प्रिय + ऐश्वर्य = प्रियैश्वर्य
  52. श्री + ऐश्वर्य = श्रैश्वर्य
  53. हरि + ऐश्वर्य = हरैश्वर्य
  54. तप + एषणा = तपैषणा
  55. दम + एषणा = दमैषणा
  56. शम + एषणा = शमैषणा
  57. वैराग्य + एषणा = वैराग्यैषणा
  58. प्रेम + एषणा = प्रेमैषणा
  59. दया + एषणा = दयैषणा
  60. करुणा + एषणा = करुणैषणा

4. यण संधि (Yan Sandhi)

परिभाषा:

जब इ/ई, उ/ऊ या ऋ के बाद कोई भिन्न स्वर आए, तो निम्नलिखित परिवर्तन होते हैं:

  • इ या ई का य् हो जाता है
  • उ या ऊ का व् हो जाता है
  • का र् हो जाता है

नियम (Rules):

पहला स्वर+दूसरा स्वर=परिणाम
इ/ई+भिन्न स्वर=य् + स्वर
उ/ऊ+भिन्न स्वर=व् + स्वर
+भिन्न स्वर=र् + स्वर

यण संधि के 150+ उदाहरण:

इ + अ = य् के उदाहरण:

  1. यदि + अपि = यद्यपि
  2. अति + अधिक = अत्यधिक
  3. अति + अंत = अत्यंत
  4. गति + अवरोध = गत्यवरोध
  5. प्रति + अर्पण = प्रत्यर्पण
  6. प्रति + अंग = प्रत्यंग
  7. प्रति + अंचा = प्रत्यंचा
  8. अति + अल्प = अत्यल्प
  9. वि + अंग = व्यंग
  10. वि + अंजन = व्यंजन

इ + आ = या के उदाहरण:

  1. अति + आचार = अत्याचार
  2. अति + आनंद = अत्यानंद
  3. अभि + आगत = अभ्यागत
  4. देवी + अर्पण = देव्यर्पण
  5. इति + आदि = इत्यादि
  6. वि + आप्त = व्याप्त
  7. परि + आवरण = पर्यावरण
  8. वि + आकुल = व्याकुल
  9. वि + आयाम = व्यायाम
  10. वि + आधि = व्याधि

ई + अ = य् के उदाहरण:

  1. नदी + अर्पण = नद्यर्पण
  2. देवी + अर्पण = देव्यर्पण
  3. सखी + अपराध = सख्यपराध

ई + आ = या के उदाहरण:

  1. देवी + आगम = देव्यागम
  2. देवी + आलय = देव्यालय
  3. सखी + आगमन = सख्यागमन

इ + उ = यु के उदाहरण:

  1. अभि + उदय = अभ्युदय
  2. उपरि + उक्त = उपर्युक्त
  3. प्रति + उपकार = प्रत्युपकार
  4. प्रति + उत्तर = प्रत्युत्तर
  5. अभि + उन्नति = अभ्युन्नति

इ + ऊ = यू के उदाहरण:

  1. नि + ऊन = न्यून
  2. वि + ऊह = व्यूह
  3. प्रति + ऊष = प्रत्यूष

ई + उ = यु के उदाहरण:

  1. सखी + उचित = सख्युचित
  2. नदी + उद्गम = नद्युद्गम

ई + ऊ = यू के उदाहरण:

  1. नदी + ऊर्मि = नद्यूर्मि
  2. नदी + ऊर्जा = नद्यूर्जा

इ + ए = ये के उदाहरण:

  1. प्रति + एक = प्रत्येक
  2. अधि + एता = अध्येता
  3. अभि + एत = अभ्येत

ई + ऐ = यै के उदाहरण:

  1. नदी + ऐश्वर्य = नद्यैश्वर्य
  2. सखी + ऐश्वर्य = सख्यैश्वर्य

उ + अ = व् के उदाहरण:

  1. अनु + अय = अन्वय
  2. सु + अच्छ = स्वच्छ
  3. सु + अल्प = स्वल्प
  4. सु + अस्ति = स्वस्ति
  5. मधु + अरि = मध्वरि
  6. मनु + अंतर = मन्वंतर

उ + आ = वा के उदाहरण:

  1. मधु + आलय = मध्वालय
  2. सु + आगत = स्वागत
  3. गुरु + आदेश = गुर्वादेश
  4. भानु + आकाश = भान्वाकाश

ऊ + आ = वा के उदाहरण:

  1. वधू + आगमन = वध्वागमन
  2. साधू + आगमन = साध्वागमन

उ + इ = वि के उदाहरण:

  1. अनु + इत = अन्वित
  2. अनु + इति = अन्विति
  3. सु + इच्छा = स्विच्छा

उ + ई = वी के उदाहरण:

  1. अनु + ईक्षण = अन्वीक्षण
  2. अनु + ईक्षक = अन्वीक्षक

उ + ए = वे के उदाहरण:

  1. अनु + एषण = अन्वेषण
  2. अनु + एषक = अन्वेषक

ऋ + अ = र् के उदाहरण:

  1. पितृ + अनुमति = पित्रनुमति
  2. मातृ + अनुमति = मात्रनुमति

ऋ + आ = रा के उदाहरण:

  1. पितृ + आदेश = पित्रादेश
  2. मातृ + आदेश = मात्रादेश
  3. मातृ + आनंद = मात्रानंद
  4. मातृ + आज्ञा = मात्राज्ञा
  5. पितृ + आज्ञा = पित्राज्ञा
  6. पितृ + आलय = पित्रालय
  7. भ्रातृ + आज्ञा = भ्रात्राज्ञा

ऋ + उ = रु के उदाहरण:

  1. पितृ + उपदेश = पित्रुपदेश
  2. मातृ + उपदेश = मात्रुपदेश

ऋ + इ = रि के उदाहरण:

  1. मातृ + इच्छा = मात्रिच्छा
  2. पितृ + इच्छा = पित्रिच्छा

अतिरिक्त यण संधि के उदाहरण:

  1. अत्य + आवश्यक = अत्यावश्यक
  2. अत्य + उत्तम = अत्युत्तम
  3. व्य + आघात = व्याघात
  4. व्य + उत्पत्ति = व्युत्पत्ति
  5. वध्व + ऐश्वर्य = वध्वैश्वर्य
  6. स्व + आगत = स्वागत
  7. अभ्य + उदय = अभ्युदय
  8. गत्य + आत्मक = गत्यात्मक
  9. गत्य + आत्मकता = गत्यात्मकता
  10. गीति + उपदेश = गीत्युपदेश
  11. गौरी + आदेश = गौर्यादेश
  12. देवी + आगम = देव्यागम
  13. दधि + ओदन = दध्योदन
  14. मधु + आचार्य = माध्वाचार्य
  15. मनु + अन्तर = मन्वंतर
  16. मधु + आसव = मध्वासव
  17. मातृ + आनंद = मात्रानंद
  18. लघु + आहार = लघ्वाहार
  19. वि + अर्थ = व्यर्थ
  20. वि + आपक = व्यापक
  21. वि + आप्त = व्याप्त
  22. ध्वनि + आत्मक = ध्वन्यात्मक
  23. नि + ऊन = न्यून
  24. प्रति + अय = प्रत्यय
  25. प्रति + अक्ष = प्रत्यक्ष
  26. पशु + आदि = पश्वादि
  27. पशु + अधम = पश्वधम
  28. वि + अर्थ = व्यर्थ
  29. वि + आवृत = व्यावृत
  30. वि + आवहार = व्यावहार
  31. अनु + अनुसार = अन्वनुसार
  32. अभि + अस्त = अभ्यस्त
  33. अभि + आख्यान = अभ्याख्यान
  34. अधि + अध्ययन = अध्यध्ययन
  35. अधि + आहार = अध्याहार
  36. अधि + आपन = अध्यापन
  37. अधि + आपक = अध्यापक
  38. अति + अवश्य = अत्यवश्य
  39. अति + उष्ण = अत्युष्ण
  40. अति + उत्कृष्ट = अत्युत्कृष्ट
  41. प्रति + आहार = प्रत्याहार
  42. प्रति + आवर्तन = प्रत्यावर्तन
  43. प्रति + आशा = प्रत्याशा
  44. प्रति + आक्रमण = प्रत्याक्रमण
  45. प्रति + आयोजन = प्रत्यायोजन
  46. प्रति + उक्ति = प्रत्युक्ति
  47. प्रति + उत्पादन = प्रत्युत्पादन
  48. वि + आहार = व्याहार
  49. वि + आख्या = व्याख्या
  50. वि + आख्यान = व्याख्यान
  51. वि + उत्पन्न = व्युत्पन्न
  52. वि + उत्थान = व्युत्थान
  53. वि + आवृत्त = व्यावृत्त
  54. सु + आहार = स्वाहार
  55. सु + आध्याय = स्वाध्याय
  56. सु + आदु = स्वादु
  57. अनु + आय = अन्वाय
  58. अनु + आगत = अन्वागत
  59. पितृ + उत्सव = पित्रुत्सव
  60. मातृ + उत्सव = मात्रुत्सव
  61. मातृ + आगमन = मात्रागमन
  62. गति + आत्मक = गत्यात्मक
  63. मति + आधीन = मत्याधीन
  64. नीति + आधार = नीत्याधार
  65. रीति + अनुसार = रीत्यनुसार
  66. स्थिति + अनुकूल = स्थित्यनुकूल
  67. शक्ति + आधार = शक्त्याधार
  68. भक्ति + आश्रित = भक्त्याश्रित
  69. युक्ति + उक्त = युक्त्युक्त
  70. मुक्ति + आकांक्षी = मुक्त्याकांक्षी
  71. सिद्धि + अर्थ = सिद्ध्यर्थ
  72. बुद्धि + अनुसार = बुद्ध्यनुसार
  73. वृद्धि + अर्थ = वृद्ध्यर्थ
  74. ऋद्धि + आधार = ऋद्ध्याधार
  75. वधू + उत्सव = वध्वुत्सव

5. अयादि संधि (Ayadi Sandhi)

परिभाषा:

जब ए, ऐ, ओ या औ के बाद कोई भिन्न स्वर आए, तो निम्नलिखित परिवर्तन होते हैं:

  • का अय् हो जाता है
  • का आय् हो जाता है
  • का अव् हो जाता है
  • का आव् हो जाता है

नियम (Rules):

पहला स्वर+दूसरा स्वर=परिणाम
+भिन्न स्वर=अय् + स्वर
+भिन्न स्वर=आय् + स्वर
+भिन्न स्वर=अव् + स्वर
+भिन्न स्वर=आव् + स्वर

अयादि संधि के 120+ उदाहरण:

ए + अ = अय् के उदाहरण:

  1. ने + अन = नयन
  2. चे + अन = चयन
  3. शे + अन = शयन
  4. भे + अन = भयन
  5. श्रे + अन = श्रयन
  6. गे + अन = गयन
  7. दे + अन = दयन
  8. मे + अन = मयन
  9. जे + अन = जयन
  10. प्रे + अन = प्रयन

ऐ + अ = आय् के उदाहरण:

  1. नै + अक = नायक
  2. गै + अन = गायन
  3. गै + अक = गायक
  4. सै + अक = सायक
  5. शै + अक = शायक
  6. धै + अक = धायक
  7. रै + अक = रायक
  8. कै + अक = कायक
  9. पै + अक = पायक
  10. तै + अक = तायक

ऐ + इ = आयि के उदाहरण:

  1. गै + इका = गायिका
  2. नै + इका = नायिका
  3. सै + इका = सायिका
  4. शै + इका = शायिका
  5. धै + इका = धायिका
  6. रै + इका = रायिका
  7. कै + इका = कायिका
  8. पै + इका = पायिका
  9. तै + इका = तायिका
  10. दै + इका = दायिका

ओ + अ = अव् के उदाहरण:

  1. हो + अन = हवन
  2. पो + अन = पवन
  3. भो + अन = भवन
  4. गो + अन = गवन
  5. चो + अन = चवन
  6. शो + अन = शवन
  7. धो + अन = धवन
  8. रो + अन = रवन
  9. को + अन = कवन
  10. जो + अन = जवन

ओ + इ = अवि के उदाहरण:

  1. भो + इष्य = भविष्य
  2. पो + इत्र = पवित्र
  3. लो + इत्र = लवित्र
  4. गो + इंद = गविंद
  5. को + इद = कविद

औ + अ = आव् के उदाहरण:

  1. पौ + अन = पावन
  2. पौ + अक = पावक
  3. धौ + अक = धावक
  4. रौ + अन = रावण
  5. शौ + अक = शावक
  6. गौ + अन = गावन
  7. नौ + अन = नावन
  8. भौ + अन = भावन
  9. चौ + अन = चावन
  10. तौ + अन = तावन

औ + इ = आवि के उदाहरण:

  1. नौ + इक = नाविक
  2. घौ + इक = घाविक
  3. लौ + इक = लाविक
  4. गौ + इक = गाविक
  5. दौ + इक = दाविक

औ + उ = आवु के उदाहरण:

  1. भौ + उक = भावुक
  2. धौ + उक = धावुक
  3. गौ + उक = गावुक
  4. रौ + उक = रावुक
  5. लौ + उक = लावुक

अतिरिक्त अयादि संधि के उदाहरण:

  1. ने + अम = नयम
  2. चे + अम = चयम
  3. शे + अम = शयम
  4. गै + अत्री = गायत्री
  5. नै + अत्री = नायत्री
  6. शै + अत्री = शायत्री
  7. पो + अम = पवम
  8. भो + अम = भवम
  9. हो + अम = हवम
  10. पौ + अम = पावम
  11. धौ + अम = धावम
  12. नौ + अम = नावम
  13. गो + अत = गवत
  14. भो + अत = भवत
  15. पो + अत = पवत
  16. को + अत = कवत
  17. चो + अत = चवत
  18. जो + अत = जवत
  19. धो + अत = धवत
  20. नो + अत = नवत
  21. मो + अत = मवत
  22. रो + अत = रवत
  23. लो + अत = लवत
  24. वो + अत = ववत
  25. शो + अत = शवत
  26. सो + अत = सवत
  27. हो + अत = हवत
  28. ओ + अत = अवत
  29. ओ + अन्त = अवन्त
  30. ओ + आत = अवात
  31. ओ + आन = अवान
  32. ए + अत = अयत
  33. ए + अन्त = अयन्त
  34. ए + आत = अयात
  35. ए + आन = अयान
  36. ऐ + अत = आयत
  37. ऐ + अन्त = आयन्त
  38. ऐ + आत = आयात
  39. ऐ + आन = आयान
  40. औ + अत = आवत
  41. औ + अन्त = आवन्त
  42. औ + आत = आवात
  43. औ + आन = आवान
  44. श्रो + अन = श्रवण
  45. श्रे + अन = श्रयण
  46. श्रै + अन = श्रायण
  47. श्रौ + अन = श्रावण
  48. ध्वो + अन = ध्ववन
  49. ध्वे + अन = ध्वयन
  50. ध्वै + अन = ध्वायन
  51. रे + अत = रयत
  52. रो + अत = रवत
  53. रै + अत = रायत
  54. रौ + अत = रावत
  55. धे + अत = धयत

संधि विच्छेद (Sandhi Vichchhed)

परिभाषा: संधि द्वारा बने हुए शब्दों को उनके मूल रूप में अलग करने की प्रक्रिया को संधि विच्छेद कहते हैं।

उदाहरण:

  • विद्यालय = विद्या + आलय
  • रामायण = राम + अयन
  • सूर्योदय = सूर्य + उदय
  • यद्यपि = यदि + अपि
  • गायक = गै + अक

महत्वपूर्ण नोट्स:

1. दीर्घ संधि याद रखने की युक्ति:

  • समान स्वर + समान स्वर = दीर्घ स्वर
  • अ + अ = आ (छोटा + छोटा = बड़ा)
  • इ + इ = ई (छोटा + छोटा = बड़ा)
  • उ + उ = ऊ (छोटा + छोटा = बड़ा)

2. गुण संधि याद रखने की युक्ति:

  • अ/आ + इ/ई = ए (गुण = ए)
  • अ/आ + उ/ऊ = ओ (गुण = ओ)
  • अ/आ + ऋ = अर् (गुण = अर्)

3. वृद्धि संधि याद रखने की युक्ति:

  • अ/आ + ए/ऐ = ऐ (वृद्धि = ऐ)
  • अ/आ + ओ/औ = औ (वृद्धि = औ)

4. यण संधि याद रखने की युक्ति:

  • इ/ई → य् (भिन्न स्वर के साथ)
  • उ/ऊ → व् (भिन्न स्वर के साथ)
  • ऋ → र् (भिन्न स्वर के साथ)

5. अयादि संधि याद रखने की युक्ति:

  • ए → अय् (भिन्न स्वर के साथ)
  • ऐ → आय् (भिन्न स्वर के साथ)
  • ओ → अव् (भिन्न स्वर के साथ)
  • औ → आव् (भिन्न स्वर के साथ)

परीक्षा के लिए महत्वपूर्ण बिंदु:

  1. संधि की पहचान: शब्द में मेल की पहचान करें
  2. नियम याद रखें: प्रत्येक संधि के नियम स्पष्ट हों
  3. अभ्यास करें: नियमित रूप से संधि विच्छेद का अभ्यास करें
  4. समान उदाहरण: एक ही पैटर्न के कई उदाहरण याद रखें
  5. गलतियों से बचें: समान दिखने वाले शब्दों में अंतर समझें

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *